Қазақстанда күнбағыс майы өндірісі соңғы екі жылда 62%- ға өсті. Отандық нарықтың 70% ішкі өндіріспен қамтамасыз етілген. Мұндай шикізат тапшылығы барлық елдерде бар. Өндірушілер күнбағыс тұқымының жетіспеушілігімен қалай күресуде және ең басты сұрақ – күнбағыс майының бағасы өзгере ме? Бұл туралы «Майлы дақылдарды қайта өңдеушілердің Ұлттық қауымдастығы» ЗТБ басқарма төрағасы Ядыкар Ибрагимовтын BasAgro.kz сайтына берген сұхбатын тамашалайық.
– Ядыкар Мұсажанұлы, ресми мәліметтерге сенсек соңғы 5 айда күнбағыс тұқымынан тапшылық көріп отырмыз, бірақ экспорты артқан. Парадокс емес пе?
– Сұраныс көп. Күнбағыс тұқымдары экспортының ұлғаюы Қазақстанда осы шикізаттың жетіспеушілігін ескермей, оның Орта Азиядағы тапшылығымен, сондай-ақ әлемдік нарықта 9 млн. тоннадай өндірістің қысқаруымен тікелей байланысты. Сондай-ақ, бұл өсімнің себептерінің бірі Өзбекстан және Тәжікстан сияқты сатып алушыларымыздың шикізатты импорттау жолымен өз өңдеу саласын дамытуға бағытталуы, сол арқылы өз экономикасының дамуына елеулі үлес қосуы болып отыр.
– Ал біздің өндіріс ше? Күнбағыс майын өндіруге шикізат жеткілікті ме?
– Майлы дақылдарды қайта өңдеушілердің Ұлттық Қауымдастығы мониторингіне сәйкес, бізде күнбағыс тұқымы 2022 жылы тазартылғаннан кейін шамамен 1 млн тонна жиналған. Ал қайта өңдеу қуаты 3 млн тонна деңгейінде, яғни елімізде тапшылық бар. Оған қарамастан елден күнбағыс экспортталып жатыр. 2022/23 маркетингтік жылдың алғашқы төрт айында (2022 жылғы қыркүйек-желтоқсан) ядроны ескере отырып, күнбағыс тұқымының жалпы экспорты 190,8 мың тонна (күнбағыс тұқымы – 132,2 / ядро 38,1 тұқымның баламасы 58,6 мың тонна). Сондай-ақ, тұқымның 2023 жылдың қаңтарында шығарылуын ескеру қажет, ол орташа статистикалық мәліметтерге сәйкес, 40 мың тоннадан астам болуы мүмкін. Сонда күнбағыс экспортының жалпы көлемі 2022 жылдың қыркүйегінен 2023 жылдың қаңтарына дейінгі кезеңде ядроны ескере отырып, кемінде 231 мың тоннаға (190,8+40) тең. Салыстыру үшін, күнбағыс тұқымын өзегін ескере отырып, бүкіл 2021/22 маркетингтік жылы 223,7 мың тонна деңгейінде болды. Күнбағыс тұқымын одан әрі экспорттау ішкі нарықтың дефцитіне әкеледі, бұл дайын өнімнің құнына әсер етеді, яғни сөзсіз қымбаттайды.
– Яғни, экспорттың жоғары көлемін ескере отырып, біздің қажеттіліктерімізді жабу үшін біз күнбағыс тұқымын Ресейден импорттаймыз?
– Иә, күнбағыс тұқымын Ресейден импорттауы керек, өйткені елде өсірілген өңдеу қуатын жүктеу үшін жеткіліксіз. Мысалы, 2021/2022 жылғы маусымда тұқым импорты 188 мың тонна болды Ағымдағы 2022/23 жылғы маусымда да импорттаймыз, өйткені тапшылық қазірден сезіліп тұр. Біздің сұранысымыз ұсыныстан 3 есе асады. Бұдан басқа, реттеудің болмауы ресейлік күнбағыстың Қазақстан аумағы арқылы үшінші елдерге кері экспортына ықпал етеді. Бұл жағдай Ресейде қолданылатын экспортты реттеу шарасын айналып өтуге мүмкіндік береді, сондықтан ресейлік күнбағысты Қазақстанға жеткізуді шектеу қаупі бар.
– Бұл ақылға қонбайды…
– Делдалдар немесе трейдерлерлер күнбағыс тұқымын елден шығарып жатыр, олар ақша төленсе, отанын сатуға дайын. Шикізатты шетелге шығарғанда трейдерлер туындауы мүмкін салдарға мән бермейді, бұл, ең алдымен, азық-түлік қауіпсіздігіне қауіп төндіреді және әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарлары бойынша импортқа тәуелділік артады. Май зауыттарының трейдерлерден айырмашылығы – ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілермен ұзақ мерзім жұмыс істейді және осы саланың табысты дамуына мүдделі.
Барлық отандық май зауыттары заңды жұмыс істейді, барлық құжаттары дұрыс. Көптеген трейдерлік компаниялардың жұмыс істеу схемасының көлеңкелі тұстары көп: ақшаның бір бөлігі банк арқылы, аударым арқылы, ал екінші бөлігі қолма – қол ақшамен келеді. Бұл делдалдар мен май тұқымын өңдеушілердің жұмысының айырмашылығы.
– Біз тұқымдар мен күнбағыс майын қай елдерге экспорттаймыз? Дайын өнімді шикізаттан гөрі шетелге сату тиімді емес пе?
– Біздің күнбағыс майын Өзбекстан, Қытай, Тәжікстан, Ауғанстан сатып алады, сондай-ақ, геосаяси жағдайларға байланысты өткен маусымда экспорт географиясын кеңейтіп, отандық өнімді Түркияға, Иранға және Еуропа елдеріне жеткізе бастады. Күнбағыс экспортына келетін болсақ, мұнда Өзбекстан көшбасшы болып табылады. Айта кету керек, олардың соңғы жылдары майлы дақылдарды өңдеу, оның ішінде қазақстандық шикізатты жеткізудің нәтижесінде айтарлықтай дамыды. Егер шикізат экспортталса, онда дайын өнім сұранысқа ие болмайды. Сонымен қатар, күнбағыс өсіру үшін мемлекет миллиардтаған субсидия бөледі, бірақ бұл ақша, өкінішке қарай, олардың өңдеу саласын дамыта отырып, шетелге кетеді. Ал іс жүзінде біздің еліміз үшін өңделген май өнімдерін экспорттау экономикалық тұрғыдан орынды, өйткені дайын өнім экспортынан түсетін валюталық түсім сауда және интеграция министрлігінің дерегіне сәйкес 30% – ға, ал біздің бағалауымыз бойынша 38% – ға дейін жоғары.
– Яғни, шикізат тапшылығы – майлы дақылдарды қайта өңдеушілердің басты проблемасы болып табылады ма?
– Иә, бұдан басқа логистикаға қатысты мәселелер де бар.
– Бір-екі күн бұрын күнбағыс тұқымына экспорттық баж салығы енгізілгені белгілі болды. Қазақстандықтар үшін қандай артықшылықтар бар?
– Экспорттық баж ағымдағы жылдың 4 ақпанында енгізіледі, ал ол қолданысқа енгізілгенге дейін отандық күнбағыс майын өндірушілермен бағаны тұрақтандыру туралы меморандумдар жасалатын болады, онда зауыттан босату бағасы литріне 750 теңгеден аспайды.
– Ал фермерлер мен қайта өңдеушілер үшін ше?
– Украинада мұндай бағдарлама 1999 жылы іске қосылды. Содан кейін олардың экспорттық бажы күнбағыс тұқымдарының құнының 23% тең болды және келесі 10 жыл ішінде өзгерген жоқ. Осы механизмнің арқасында бұл ел әлемдегі күнбағыс майын өндіру және экспорттау бойынша көшбасшы болды. Ресей де сол үлгіні пайдаланып, мықтылардың қатарына енді. Экспорттық баждың 20% енгізу бүгінгі күні сауда және интеграция министрлігінің тарапынан барабар шара әлемдік тәжірибеге, әлемдегі күнбағыс бойынша ағымдағы жағдайға сәйкес келеді, негізделген және дәлелді. Бұл шара ішкі азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, бұл біздің еліміздің басқа экономикалық деңгейге шығуына, яғни «шикізат қоймасы» емес, «тауар сатушыға» айналуына ықпал етеді. Экспорттық баждардан алынған ақшаны субсидиялар немесе басқа қаржылық қолдау түрінде ауыл шаруашылығы өндірушілеріне қайтарса сала гүлдеп сала береді.
– Субсидиялар туралы айта бастадыңыз. Қазақстанда қайта өңдеушілерді қолдау бойынша қандай бағдарламалар бар және олар жұмыс істей ме?
– Тереңірек өңдеуге көшу үшін кәсіпорындарды кеңейтуді субсидиялау бағдарламасы бар, өйткені қазір Қазақстанда тазартылған майдың өндірістік қуаттылығының көлемі тазартылмаған мұнай өндірісінің қуаттылығынан төрт есе төмен. Бұл, соның ішінде, тазартылған және тазартылмаған май арасындағы өндіріс қуаттылығының айырмашылығын азайтуға, сондай-ақ дайын өнім өндірісін ұлғайтуға мүмкіндік береді. Кәсіпорындардың кеңеюі және дайын өнім өндірісінің ұлғаюы мультипликативті әсерге әкеледі, бұл аралас салалардың дамуына оң әсер етеді, өйткені майлы дақылдарды өңдеуден алынған өнімдер көптеген салаларда, соның ішінде құс және мал шаруашылығында кеңінен қолданылады.
